Vaak gebruikte drogredenen

Als je in een debat bent met mensen die moderne blokkendozen verdedigen, worden er altijd een hoop cliché’s en drogredenen aangevoerd. Hier lichten we zoveel mogelijk van deze sofismen uit, inclusief een kant-en-klaar weerwoord.

“Het is te duur om mooi / klassiek te bouwen”

Bouwkosten zijn iets ontzettend ingewikkelds, en het tegenovergestelde kan zelfs waar zijn. Ingewikkelde vormen, experimentele gevels en overhangende delen, die men vaak bij moderne architectuur vindt, kunnen enorm in de kosten lopen vergeleken met de herkenbare opbouw en materialen van traditionele architectuur.

Hier nog een voorbeeld achter de redenen waarom modern bouwen vaak duurder is dan traditioneel.

Bovendien, mooiere gebouwen gaan vaak langer mee; als een hogere investering leidt tot een hogere waarde doordat het gebouw meer geliefd is, mooi is, dan zorgt de hogere waarde dat deze minder snel gesloopt wordt. Daardoor wordt het over de langere termijn juist goedkoper.

Zomaar wat voorbeelden van modernistische gebouwen die zeer kort na de bouw worden gesloopt of grondig moesten worden gerenoveerd:

ABN Amro Hoofdkantoor: opgeleverd 1999, verwachte sloop: 2022 (Slechts 23 jaar na de bouw!!)

Hoog Catharijne: Een groot deel van de historische stad aan de stationszijde moest worden gesloopt voor dit complex, waar al gauw veel drugsoverlast ontstond. De bouw begon in 1971, grondige renovatie startte in 2006 (slechts 35 jaar na de bouw)

Bijlmermeer: bouw vanaf 1966, in jaren 80 al de eerste verbouwingen en grote leegstand & drugsproblematiek, in 1992 de Bijlmerramp, maar ook de begin van de sloop van andere flatgebouwen na een eindeloze reeks problemen (26 jaar van begin bouw tot eerste flats gesloopt, inmiddels geen enkele Bijlmerflat meer in originele staat over).

Lelystad: Gordiaan: bouw rond 1976, sloop 2020, 44 jaar na de bouw.

Amsterdam, Fred. Roeskestraat 100 : Bouw 2001, grote renovatie nodig rond 2021. Slechts 20 jaar na de bouw.

Etcetera; de lijst van moderne gebouwen die zo krakkemikkig waren dat ze snel moesten worden aangepast of vervangen is zo lang dat het onzinnig en zelfs praktisch onmogelijk is om deze hier in het geheel te plaatsen.

Traditioneel bouwen betekent de tijd stil zetten / alleen nog maar het verleden kopiëren

Traditioneel bouwen betekent succesvolle uitvindingen uit het verleden gebruiken voor nieuwe gebouwen. Dat betekent niet dat de tijd moet worden stilgezet of dat we alleen nog maar teruggrijpen naar het verleden, maar dat we de successen uit het verleden gebruiken (zoals proportie, details, aanpassingen aan lokale cultuur of klimaat) en wellicht onze eigen nieuwe uitvindingen daaraan proberen toe te voegen.

Dubbel glas bijvoorbeeld, een warmtepomp, vloerverwarming – allemaal ideaal en zeer bruikbaar, maar ook te combineren met traditionele bouwvormen! Ook het uiterlijk kan worden aangepast, door elementen van traditionele architectuur te gebruiken die herkenbaar zijn, maar op een nieuwe manier worden toegepast.

“Het is in onze huidige tijd onmogelijk om geslaagd klassiek of traditioneel te bouwen”

Niet waar: De pogingen tot nu toe, hier en in het buitenland, zijn al erg geliefd bij de nieuwe bewoners. 

Voorbeelden:

Poundbury bij Dorchester, Verenigd Koninkrijk is een project van the Prince of Wales, Prince Charles. Het is een commercieel succes; ondanks aanhoudende kritiek van modernisten waarderen de bewoners de stad, die met strenge regels op het uiterlijk ervan aantrekkelijk wordt gehouden.

Brandevoort bij Helmond was een groot commercieel succes en wordt nog altijd uitgebreid.

Le Plessis Robinson: dit stadje in de buurt van Parijs bewees dat een andere, aantrekkelijke vorm van groei mogelijk was door niet te kiezen voor modernistische planning & architectuur, maar voor ‘Haussmann’ achtige architectuur die zo herkenbaar is voor Parijs.

De kwaliteit van veel projecten zou nog hoger kunnen. Het probleem is echter dat universiteiten niet meer de noodzakelijke kennis en kunde bijbrengen op het vlak van traditionele en klassieke architectuur. De kennis van materialen (anders dan beton, staal en glas), het maken van handschetsen en maatschetsen, het leren van proporties en de klassieke ordes van architectuur (zoals de Dorische, Ionische en Corinthische orde) – het komt allemaal niet meer naar voren, terwijl dit vóór het modernisme aan de basis stond van de opleiding van iedere architect.

“Traditionele / klassieke architectuur is kitsch”

Dat het kitsch zou zijn is een afgezaagde stelling en nogal kort door de bocht. Kitsch wordt op Wikipedia gedefinieerd als:

…veelal laatdunkend bedoelde benaming voor artistieke werken die worden gekenmerkt door sentimentaliteit, sensatiezucht of gladheid. Kitsch wordt dikwijls vereenzelvigd met smakeloos, lelijk of slecht.

Als een gebouw zich aanpast aan de omgeving, de lokale historie en cultuur en mensen daarmee blij maakt, staat dat dan gelijk aan sensatiezucht of sentimentaliteit? Sentiment, of ‘gevoel’, kan inderdaad een rol spelen; maar mensen zijn nou eenmaal mensen met emoties, geen robots. Gebouwen creëren die iets oproepen bij mensen, liefst iets positiefs zoals de ervaring van schoonheid of een bepaalde symboliek, speelt daarmee inderdaad op de gevoelens. Maar als het goed, gebalanceerd en met smaak is ontworpen, dan zou dat niet direct kitsch hoeven op te leveren.

Bovendien: is de tegenwoordige spektakel architectuur van ‘star’ architects dan géén kitsch? Vaak spelen zij ook met de ervaring en beleving van mensen en vaak worden deze gebouwen ook als smakeloos ervaren.

Het zegt ook iets over degene die het gebouw beoordeelt, namelijk dat hij of zij zich verheven voelt boven andere mensen – want wat ‘kitsch’ is, is lager en slechter dan wat zijzelf waarderen.

“Traditionele / klassieke architectuur is ‘Disney’ of ‘Efteling’ architectuur”

In pretparken worden omgevingen nagebootst die mensen mooi vinden en die ze aanspreekt. Miljoenen mensen geven ieder jaar hun zuurverdiende loon uit aan kaartjes voor deze pretparken, om even weg te dromen – even weg te zijn uit de betonnen dystopie waarin ze dagelijks verkeren. En geef ze eens ongelijk. Hetzelfde geldt overigens voor tripjes naar Parijs of Florence.

Dat traditionele architectuur wordt vergeleken met wat in de uiterst populaire pretparken staat, zou juist gezien moeten worden als een kracht – mensen snakken naar schoonheid! Vaak wordt ‘kitsch’ in een zelfde adem gebruikt, omdat de architectuur aldaar mensen meevoert in gevoelens en dromen. Het feit dat de meeste moderne architectuur daar niet toe in staat is, spreekt boekdelen.

“Traditionele en klassieke architectuur horen in het verleden, niet in het nu.”

Ten eerste: wie bepaalt wat de architectuur van nu moet zijn? Niemand heeft daar een alleenrecht op.

Ten tweede: bestaat een ‘zeitgeist’ eigenlijk wel? Is het verleden radicaal anders van het heden? Dit klopt alleen als je gelooft in een lineaire ontwikkeling van onze samenleving van barbaars naar een verheven toekomst / nu, wat niet kan worden onderbouwd. Beschavingen ontwikkelen zich eerder cyclisch dan lineair; ze komen op en gaan ten onder. Het ‘nu’ is niet radicaal anders dan het verleden, want het ‘nu’ dat je een seconde geleden ervoer is ook al verworden tot verleden. Wat overblijft is een definitie van het ‘huidige moment in onze samenleving’ met bepaalde waarden en ideeën, maar die zijn niet door God bepaald. De samenleving zelf bepaalt wat van het ‘nu’ moet zijn, en als die bepaalt dat we in het ‘nu’ mooie, menselijke architectuur willen bouwen, dan is dat de architectuur van het nu.

Daarnaast is traditionele en klassieke architectuur een toolkit van kennis die bruikbaar is voor allerlei moderne vormen van ontwerp. Denk aan de eerste modernistische architecten die ook klassiek geschoold waren en gebruik maakten van klassieke verhoudingen en andere ideeën die ze overnamen vanuit de bouwtraditie van daarvoor. Traditie is gebaseerd op succesvolle uitvindingen die voorgaande generaties gedaan hebben die nog steeds nuttig zijn voor het heden. Een kroonlijst bijvoorbeeld is nog altijd even nuttig voor het voorkomen van lelijke strepen die de regen veroorzaakt op een gevel, want de regen blijven we houden. Het is opgenomen in de bouwtraditie en wij kunnen beslissen of we daar gebruik van maken. Als je lelijke regenstrepen op je gevel wil, dan negeer je de traditie. Als je een mooie, schone gevel wil, gebruik je de traditie wel.

“Modernisme staat gelijk aan vooruitgang”

Een aspect van het uiterlijk gelijkstellen aan een breed en abstract begrip als ‘vooruitgang’ is extreem kort door de bocht.

Ja, we leven in een geïndustrialiseerde wereld met nieuwe technologie. Dat dat zo is, hoeft geen invloed te hebben op welk uiterlijk een gebouw wél of niet zou mogen hebben.

Wat zou je liever vooruitgang willen noemen: dat een gebouw er uitziet als iets dat Mies van der Rohe of Le Corbusier ontworpen zou kunnen hebben (wat volledig arbitrair is), of dat een gebouw bijdraagt aan de verbetering van de toestand van de hele mensheid? Wat als een gebouw of stedelijk ontwerp zorgt voor gezondere, fittere, gelukkiger mensen, met meer voetgangersverkeer en gebruik van lokale, duurzame materialen – maar er wel traditioneel uit ziet? Is dat dan opeens géén vooruitgang?

Definieer vooruitgang niet alleen als iets oppervlakkigs!

“Klassieke / traditionele architectuur is ‘fout’, rechts, verbonden aan onderdrukking, … (vul andere nare dingen in in)”

Er zijn mensen die zware kritiek hebben op het bouwen van nieuwe traditionele en klassieke architectuur en direct degene die dit voorstelt aanvallen omdat deze architectuur ‘fout’ zou zijn, en daarmee zou de persoon dus ook.

Allereerst is hier sprake van zowel een ad hominem aanval (je wordt immers zelf aangevallen in plaats van je punt) en een overhaaste veralgemenisering (alles wordt op één hoop gegooid; er wordt een aanname gemaakt dat je fout bent omdat zij vinden dat die architectuur fout is – maar kunnen ze bewijzen dat de architectuur op zich fout is?)

Is het inderdaad zo dat als je klassieke of traditionele architectuur mooi vindt, dat betekent dat je rechts bent? Ben je direct ‘fout’ als je een iets klassiekere smaak hebt? Is dat een doodzonde?

Dit is nogal zwart-wit natuurlijk. Laten we er iets dieper in duiken.

Traditionele architectuur: ‘Vernaculair’ versus ‘Klassieke’ architectuur

We moeten eerst een onderscheid maken tussen vernaculaire en klassieke architectuur.

Vernaculaire architectuur is architectuur die ontstaat uit de traditionele bouwmethoden en -materialen van een bepaalde regio. Het is dus architectuur die ontwikkeld is door de lokale bevolking, in plaats van door professionele architecten. Vernaculaire architectuur heeft vaak een unieke stijl en kan een belangrijk onderdeel zijn van de cultuur en geschiedenis van een regio.

Klassieke architectuur wordt hier verstaan als architectuur die is afgeleid van de beginselen van de Griekse en Romeinse architectuur van de klassieke oudheid, of van de werken van de Romeinse architect Vitruvius. Deze architectuur is in de Renaissance weer opgepakt en verder verfijnd, en verder ontwikkeld in barok-architectuur. Neoclassicisme kwam in de 18e eeuw op als reactie op de Barok- en Rococo-stijlen die populair waren in Europa. De stijl keerde terug naar de klassieke architectuur uit de oudheid, zoals die van de Grieken en Romeinen, en probeerde deze te imiteren en te verbeteren.

Nieuw gebouwde traditionele architectuur wordt in Nederland vaak ‘historiserende’ architectuur genoemd.

Architectuur is een middel, bruikbaar voor goed en kwaad

Ten eerste: Klassieke architectuur, maar ook moderne architectuur, kunnen worden gebruikt voor het goede én het kwade; het is een middel. Denk aan rechtbanken, musea, stadhuizen en dergelijke.

De reden dat veel stadhuizen en musea in een klassieke stijl gebouwd zijn, is omdat de Romeinse en Griekse cultuur werd gezien als de grondleggers van onze Westerse rechtsspraak, democratie, kunst en cultuur.

Klassieke architectuur en democratie, verlichting, humanisme

Klassieke architectuur, democratie, de Verlichting en humanisme zijn verbonden op verschillende manieren.

Klassieke architectuur was een belangrijk onderdeel van de oude Griekse en Romeinse samenlevingen, die vaak worden beschouwd als de oorsprong van de democratie. De bouwstijlen en -technieken van de oude Grieken en Romeinen werden gezien als een uiting van hun politieke en maatschappelijke principes, waaronder de waarde van individuele vrijheid en verantwoordelijkheid.

De Verlichting, een intellectuele beweging die zich in de 18e eeuw in Europa ontwikkelde, was sterk geïnspireerd door de idealen van de klassieke democratie. Verlichtingsfilosofen zoals John Locke, Montesquieu en Voltaire pleitten voor de vermindering van de macht van de koningen en de toepassing van de principes van de rede en de wetenschap op de maatschappij. Deze idealen vonden hun weerslag in de ontwikkeling van de democratie en de mensenrechten.

Humanisme is een filosofische en culturele beweging die zich richt op de verbetering van de menselijke conditie door middel van kennis en redenering. Het is nauw verbonden met de Verlichting, omdat veel verlichtingsfilosofen zich ook humanisten noemden. Humanisme streefde naar een verbetering van de menselijke geest en het individu, en dit is terug te zien in de klassieke architectuur die als ideaal wordt gezien, een manifestatie van de menselijke geest en de menselijke waardigheid.

Samen vormen klassieke architectuur, democratie, de Verlichting en humanisme een combinatie van idealen die streeft naar een maatschappij die gebaseerd is op vrijheid, redelijkheid, verantwoordelijkheid en menselijkheid.

Res Publica versus Res Privata

Stedenbouwkundig komt klassieke architectuur ook van pas, namelijk om een maatschappelijk belangrijk gebouw (Res Publica) te kunnen onderscheiden van het typische, ‘inheemse / vernaculaire’ stedelijk weefsel (Res Privata). Zo is een tempel of een stadhuis bijvoorbeeld belangrijker dan een woongebouw, en om dit verschil aan te duiden kan klassieke architectuur worden gebruikt. De ‘Res Publica’ en ‘Res Privata’ vullen elkaar mooi aan en geven een variëteit aan de stad. Het komt dan ook goed van pas dat klassieke en vernaculaire architectuur vaak zo goed te combineren zijn.

Hoezeer je het ook oneens bent met het feit dat de Westerse cultuur eeuwenlang heeft opgekeken naar de Romeinse en Griekse beschaving, het heeft nou eenmaal een grote stempel gedrukt op onze huidige samenleving. Het feit dat je deze tekst leest in de vorm van ‘Latijnse’ letters, dat het Nederlandse vocabulaire zoveel woorden heeft overgenomen, ons rechtssysteem sterk is beïnvloed door het Romeinse – we kunnen er niet omheen.

Is het fascistisch om te refereren naar waarden die onze maatschappij hebben gevormd via de idealen van de Verlichting, de democratie, het humanisme?

Een problematisch verleden.

Ja, de Romeinen en Grieken hielden slaven. Ze veroverden landen. Hetzelfde geldt voor culturen die neoclassicisisch bouwden. Maar hetzelfde geldt ook voor talloze volken die niet klassiek bouwden. Dat mensen oorlogszuchtig zijn is nou eenmaal een ongemakkelijk feit waar we mee moeten leven. Je zou bijna ieders architectuur kunnen verbinden met een of andere misdaad en daarom verbannen. Chinese, Japanse, Gotische, Victoriaanse architectuur, maar ook zeker moderne architectuur – allemaal zijn ze gebruikt door volkeren die moordden en plunderden, slaven verkochten of andere vreselijke misdaden begonnen. Welke architectuur is dan het meest kwaadaardig? Dat ligt er maar net aan vanuit welke lens je de architectuur bekijkt.

Denk er vervolgens ook aan dat klassieke architectuur ook werd gebruikt door culturen die slavernij afschaften, die democratie invoerden, die paleizen voor kunst en cultuur wilden stichten voor de bevolking. Oftewel: de architectuur werd ook gebruikt voor doelen en waarden die onze beschaving veel goede dingen heeft gebracht. Moeten we dan een soort kosten/baten analyse doen van iedere stijl, ieder regime dat ze gebruikt en dan bepalen welke we willen verbieden? Dat zou een vermoeiende opgave zijn.

Ik nodig degene die klassieke architectuur intrinsiek kwaadaardig vindt uit om zichzelf ook eens een spiegel voor te houden: wat gaat er tegenwoordig mis wat mogelijk plaatsvindt in moderne gebouwen? In wat voor fabrieken en in wat voor omstandigheden werd het apparaat gemaakt waar je deze tekst van leest? In wat voor kantoren werken de mensen die daarvoor verantwoordelijk zijn? Het antwoord wil je waarschijnlijk helemaal niet weten. Het is allemaal niet zo simpel en zwart/wit.

Vervangen van inheemse architectuur

Je zou ook het argument kunnen maken dat klassieke architectuur werd gebruikt om lokale volkeren (in Romeinse of koloniale tijden) te verdrukken. Daar is wat voor te zeggen. Het werd in sommige gevallen inderdaad gebruikt om een eigen godsdienst of regime stevig in een territorium te planten. Dat is naar onze huidige maatstaven fout. We kunnen daar tegenwoordig heel boos over worden, maar wees nou eerlijk: gebeurt dat op dit moment niet op een veel grotere schaal met het even universele modernisme? Met even goede intenties, namelijk door het verspreiden van onze huidige Westerse waarden? Of simpelweg vanwege winstbejag? In bijna ieder land moet lokale, unieke architectuur wijken voor de saaie eenheidsworst van glas, beton en staal. Alleen gaat het nu niet om een publiek gebouw hier en daar, maar om hele steden.

Albert Speer

Het favoriete stokpaardje van tegenstanders van klassieke architectuur is altijd het feit dat de Nazi’s klassieke architectuur gebruikten voor hun politieke agenda. Het feit dat zij dit deden betekent voor hen dat deze architectuur voor altijd besmet is geraakt, dat het verboden terrein is en dat iedereen die van klassieke architectuur houdt, onmiddellijk een slecht, fascistisch persoon is.

Houden van klassieke architectuur is geen indicatie van fascistische sympathieën. Er zijn vele redenen waarom iemand van klassieke architectuur kan houden, zoals het waarderen van de technische vaardigheden en de esthetische kwaliteiten van de bouwstijl, of het waarderen van de culturele en historische context waarin deze architectuur is ontstaan.

Fascisme is een politieke ideologie die streeft naar een autoritaire, nationalistische staat met een enkele partij die de macht uitoefent. Fascisme is vaak geassocieerd met extreem-rechts en is gekenmerkt door een afkeer van democratie, mensenrechten en individuele vrijheden.

Klassieke architectuur is echter geen politieke ideologie en kan niet automatisch geassocieerd worden met fascistische idealen. Klassieke architectuur is een technische en artistieke ontwerptaal die zich richt op de esthetische kwaliteiten van deze bouwstijl, en kan gewaardeerd worden door mensen met verschillende politieke overtuigingen.

Het is belangrijk om te onthouden dat architectuur en politiek gescheiden concepten zijn. Iemand die van klassieke architectuur houdt, kan dat doen om allerlei redenen, zoals de esthetische of culturele waardering van de bouwstijl, en dit hoeft niet direct te maken te hebben met politieke overtuigingen.

Modernisme

Denk dan aan de megalomane plannen van Le Corbusier; hij wilde heel historisch Parijs platgooien om zijn ‘ville radieuse’, een nachtmerrie achtige Bijlmer-in-het-kwadraat te bouwen – een plek voor machines zoals de auto, en ‘machines om in te leven’, de huizen. Zo’n plan is niet erg democratisch of gevoelig voor de wensen van de gewone mens. Er was dan ook veel weerstand tegen en het is nooit uitgevoerd. Dan zijn er nog de recente onsmakelijke nieuwe inzichten in het leven van Le Corbusier, een van de grootste helden van de modernisten, die zelf juist fascistische ideeën leek te hebben: https://hyperallergic.com/221158/revisiting-le-corbusier-as-a-fascist/ 

Maar ook hier geldt: het Modernisme is een middel, en geen politieke stroming. Ze moeten los van elkaar worden beschouwd.